Jerusalem, capital sa Israel- ANG PULONG Jerusalem gikan sa Hebrew nga ginganlan “Yerushalayi”. Sa mga Arabs gitawag kini nila nga Bayt al-Muqaddash, ang kabesera kung capital sa nasud sa Israel, ang giingong pinangga nga dapit sa Diyos. Usa ka balaang dakbayan, Holy City sa mga relihiyon sa Judaism, Kristiyanismo ug Islam.
Ang Jerusalem nahimutang sa bukid ug nakapatong nga may kahabugon nga 2,400 ka mga feet, tiil, mga 55 kilometros gikan sa kadagatan sa mediteranya nga naglangkob sa iyang kadak-on nga 109 ka kilometros ang palibot niini. Ang kadaghanon sa iyang mga katawhan mokabat sa mga 544,300 apil na niini ang distrito sa Jerusalem, nga naglakip sa may 600,900 mil nga gibana-bana sa tuig 1992 ang kadaghanon niini sa palibot. Ang pagtubo sa maong dakbayan sa Jerusalem adunay kalambigitan sa iyang lokasyon o’ nahimutangan nga moagi sa kabukiran sa Judea.
Alang sa mga Hudiyo, Jews, ang Jerusalem nakasentro sa ilang pagkalig-on sa ilang relihiyon, dapit sa ilang templo sa ilang mga katigulangan, ug ilang makasaysayanon nga kabesera, capital.
Alang usab sa mga Kristiyanos, maoy dapit sa mga daghan kaayo nga mga panghitabo sa kinabuhi ni Kristo. Alang usab sa mga Muslims, mao ang dakbayan nga ikatulong balaan kaayo gumikan kay dapit kini usab sa giingon nila nga si Mohammad misaka ngadto sa langit ug dapit sa mga daghanan ug mahinungdanon nga mga mosque.
Ang kahimtang sa relihiyon sa dakbayan sa Jerusalem maoy hinungdan ug nakaingon sa pagkontrolar ug gumikan sa maong kahimtang, nahimong tandugon kaayo ang Jerusalem (hangtod karong mga panahona) kay giilogan man kini sa lain-laing mga relihiyon, ang Islam, Judaism, ug Kristiyanismo. Sa tuig 1949, human matapos ang unang gubat tali sa unom ka mga nasud sa Arab batok sa gamayng nasud sa Israel, ang Jerusalem gibahin tali sa nasud sa Israel ug Jordan. Ang Israel maoy mikontrolar sa tibuok dakbayan sa Jerusalem sa tuig 1967. Ug opisyal kini giproklamar nga ang tanan gayod nga dapit sa Jerusalem, kabesera, capital sa Israel sa tuig 1980. Kini nga gihimo sa taga-Israel gikalagot ug gikasuko kaayo sa mga nasud sa Arab. Sa dihang nagkasabot ang mga Arabo nga mga nasud ug Israel, apil na ang Palestine Liberation Organization, PLO pinangulohan ni Yasser Arafat, (patay na), wala gihapon ma-resolbar ug masulbad ang maong pagpanag-iya sa maong balaan nga dakbayan (Jerusalem) diin ang kasabutan nagpahigayon nga adunay self-rule kung pagkinaugalingon nga pagdumala ang PLO sa West Bank ug ang Gaza Strip sa tuig 1993 ug 1994 nga hangtod karon gi-awayan gihapon sa nasud sa Israel ug Palestino.
Ang mga relihiyon sa Hudiyo, Jews maoy naglangkod sa kadaghanon niini sa katawhan nga may 72% sa tuig 1876, ug ang Arabo 25% lamang. Samtang nagkamenos ang kadaghanon sa mga Kristiyanismo nga nahimo nang mga minoriya. Apan sa sinultihan, naghari ang Hebrew ug Arabo. Ang Jerusalem nabahin sa tulo: Old city, New city (ang West Jerusalem) ug East Jerusalem. Ang kasaysayan sa Jerusalem lahos pa kini sa mga 5,000 mil ka mga milabayng mga katuigan. Mga mokabat usab sa 2,500 mil ka mga tuig sa wala pa matawo si Kristo.
Ang mga Cananites (Canaan) maoy nagpuyo ug nag-ugmad niini nga dakbayan sa Jerusalem. Human niadto ang dakbayan sa Jerusalem giilog-ilogan kini sa mga hari nga gamhanan.
Sa dihang si David nakailog sa maong dakbayan, duolan 1,000 (usa ka libo) ka tuig sa wala pa matawo si Kristo, mao kadtong panahona nga ang Jerusalem gikuha sa mga katawhan sa Hudiyo. Gihimo ni David nga kabesera kung capital ang Jerusalem sa Israel sa ginharian ni David. Si Solomon usab naghimo ug labing una nga templo sa balay sa Arka, House of Ark sa Covenant kung Panaad. Sa tuig 586, BC, usa ka Babylonian (karon nasud sa Iraq) nga hari si Nebuchadnezzar II miguba sa mga dakbayan sa Jerusalem apil na ang gibuhat nga templo ni David ug mipalagpot sa mga Israeli ug mga Hudiyo didto dapit sa Babylonia.
Pagkahuman sa 50 ka tuig, mga 537, BC, si Cyrus, usa ka bantugan nga hari didto sa Persia (karon nasud sa Iran) miilog sa Babylonia ug nagtugot na usab sa mga Hudiyo, Jews sa pagbalik ngadto sa Jerusalem ug paghibalik paghimo sa maong nagubang templo. Ang mga Persians (karon ang Iran) migunit sa maong dakbayan hangtod sa tuig 313, BC sa dihang usa ka nabantog nga hari, si Alexander midugang sa dapit sa Palestino sa iyang ginharian.
Ang dakbayan sa Jerusalem giilogan kini sa nagkalain-laing mga emperyo, ginaharian sa kakaraanang kasaysayan sa kalibutan gikan sa mga nabantog nga mga hari ug mga ginharian, hangtod man ngani sa modernong kapanahonan, modern times, diin usa na niini ang England mi-okupar sa Jerusalem sa tuig 1923, AD.
Sa tuig 1917, ang Great Britain, mi-okupar sa Jerusalem, ug nahimo kining capital sa gimando niyang Palestino gikan sa tuig 1923 hangtod sa 1948. Sa maong panahon, ang maong dakbayan gikasuko kaayo sa mga Arabo batok sa mga Jews. Gibahin ang maong dapit sa tuig 1948 gisugyot nga mamahimong dapit sa tanang matang sa katawhan sa kinatung-ang silangan, middle east nga mga nasud sa Arab. Ang mga Arabo misalikway niini nga kahimtang. Busa sa tuig 1949 ang Jerusalem nabahin hangtod sa 1967. Kadtong gitawag nga 6-day war, nabahin kini sa Israel ug sa Jordan sector. Apan atol sa unom ka mga adalw nga gubat, nakuha ug nailog sa mga Israeli ang maong dakbayan ug nahibalik kini ngadto sa kagamhanan sa Israel. Apan gigarantiyahan sa mga Israeli nga libre nga matang sa pamaagi ug sistema sa relihiyon, ug gipanalipdan ang tanang balaanong mga dapit, holy places.
Ang pangutana kung kinsa gayod ang magdumala ug magkontrolar sa Jerusalem, kana nagpabilin gihapon hangtod karong mga panahona nga maoy babag sa usa ka malungtaron nga kalinaw kung lasting peace sa middle east countries.
(c) Edgardo Beltran
